Van Kulu Lûgatı : Tercüme-i Sıhah-ı Cevheri cilt 1-2 [ Osmanlıca ]

Mehmed bin Mustafa el-Vani (Ebu Nasr İsmail bin Hamad el-Cevheri), Tercüme-i Sıhah-ı Cevheri VANKULU LÜGATi, İstanbul, Darüt-tıbaat ül-cedidat ül-mamure, 1217 [1802] - 1218 [1803]. 2 cilt. 5,650 s; , 764 s. 27 x 18,5 cm. Osmanlı dönemine ait koyu kahverengi ciltleri içindedir. Sihah-i Cevheri adlı Arapça sözlüğün tercümesidir. Çevirmeninin adından dolayı Vankulu Lugati olarak bilinir. Eserde sözcükler asıllarının son harflerine ve son harfleri aynı olan sözcükler de birinci ve ikinci harflerine göre düzenlenmiştir. İbrahim Müteferrika’nın bastığı ilk kitaptır.

İsmail Cevheri’nin Tâcü’l-luga/Sıhâhu’l-luga olarak bilinen Arapçanın en klasik sözlüğünün Türkçe çevirisidir. Sözlükte kelimeler ilk kök harfine göre değil, son kök harfine göre alfabetik olarak dizilmiştir. Bu yönüyle kafiye oluşturacak sözcükleri arayanlar için bir el kitabı ve şairlerce pek beğenilen bir eser olarak kabul görmüştür. Lügati Türkçeye kazandıran Vânî Mehmed Efendi’nin bazı telif, tercüme, haşiye ve talikatı bulunmaktadır. Ona asıl şöhretini sağlayan ve eserin Vankulu Lügati adıyla anılmasını temin eden bu çeviri Sıhâhu’l Cevheri’nin en eski tercümeleri arasındadır ve en mükemmeli olarak gösterilir. İbrahim Müteferrika’ya göre matbaanın ilk eseri olarak Arapçadan Türkçeye bir sözlüğün münasip görülmesi “fenn-i lügat”in Arapça ilimlerin başlangıcı için en önde gelmesi ve şeriat ilimlerinin unvanı olması sebebiyledir. İlk baskısından sonra iki kez daha basılan ve özellikle kalem memurlarının ilk başvurdukları el kitabı haline gelmiş olan Vankulu Lügati İbrahim Müteferrika’nın Muhallefât Defteri’ndeki bilgilere göre onun en çok satan kitabı idi.

İlk baskısından 74 yıl sonra Darü’t-Tıbaati’l-Âmire li-Devleti'l-Aliyyeti'l-Osmaniye (Mühendishane Matbaası)’nda çalışanların boşta kalmamaları ve Tab'hâne'nin muattal olmaması için, daha evvel Müteferrika matbaasında iki defa basılmış (1729, 1754) olmakla beraber, piyasada bulunmaz hale gelen ve bu yüzden de aşırı fiyat ile satılmaya başlandığı belirtilen Vankulu Lûgatı’ndan1803 yılında 800 adet basılması, Abdurrahman Efendi’nin teklifiyle olumlu karşılanmıştır. Gerçekten de Vankulu Lügatı fiyatı en yüksek kitaplar arasına girmiştir. Nitekim 1801 senesi para değeri ile (7 kuruş = 1 Fındık Altını) Diyarbekir'de Vankulu Lugatı’na 70 kuruş, dolayısıyla 2800 para ve 10 Fındık altını gibi bir fiyat biçilmekte olduğu görülmektedir. Oysa aynı yerde 2 veya 2,3 altına bir Kur’ân, 2,5 altına bir Tefsir kitabı alabilmenin mümkün olduğu hesaplanmış bulunmaktadır.

Kemal Beydilli; Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishane Matbaası ve Kütüphanesi