Tercüme - i el - câmi‘ Beyne'l - İlm ve'l - a‘meli'n - nâfi‘ fî Sınâ‘at'il - Hiyel : Mekanik Tercümesi

Bedîüzzamân Ebü'l-İzz İsmâîl b. er-Rezzâz el-Cezerî (ö. 13. yy. başları), el-Câmi' beyne'l-İlm ve'l-'Ameli'n-Nâfi' fî Sınâ'ât'il-Hiyel adlı eserini 1205 yılında Diyarbakır'da tamamlamıştır. Bu eser Tercüme-i el-Câmi' beyne'l-İlm ve'l-'ameli'n-Nâfi' fî Sınâ'ât'il-Hiyel adı ile 16. yüzyıl sonlarında Türkçe'ye tercüme edilmiştir.

Arapça hîle (hüner, tedbir, çare, yöntem) kelimesinin çoğulu olan hiyel, ilimler tarihinde genellikle "makine bilgisi" veya "mekanik teknolojisi" anlamında kullanılmıştır. Eserin orijinalinde her aletin şekli renkli mürekkeplerle çizilmiş ve çalışması ayrıntılı olarak izah edilmiştir; bu ayrıntılar da çeşitli renklerle gösterilmiştir. Metinde aletlerin genel açıklaması verildikten sonra imal sırasına göre parçaların teker teker yapımı anlatılarak bunların montaj usulü açıklanmış ve en sonda da o aletin çalışması hakkında bilgi verilmiştir.

Eserin Türkçe tercümesi ismi zikredilmeyen bir mütercim tarafından yapılmış ve Sultan III. Murad'a (saltanatı: 1574-1595) sunulmuştur. Metniyle birlikte tıpkıbasımı yapılan nüshada aletlerin şekilleri için boşluklar bırakılmış, ancak şekiller çizilmemiştir. Bu çalışmada şekiller Arapça yazma nüshasından alınarak gerekli yerlere konulmuş ve eser daha kullanışlı ve aslına sadık bir hale getirilmiştir.

Tercüme-i Hiyel, Prof. Dr. İhsan Fazlıoğlu'nun tarihi ve teknik değerlendirmesi ve Prof. Dr. Mustafa Koç'un çeviri yazı ve incelemesi ile Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emîrî Müteferrik 227 numarada kayıtlı yazma nüsha esas alınarak tıpkıbasımı ile beraber yayımlanmıştır.