Edebî ve Mânevî Dünyâsı İçinde Fâtih

"Fâtih neden büyük insandı? Onu cihan nazarında Fâtih yapan, serdarlığı mı, tâcı, tahtı, ordusu, ülkesi, dostları, düşmanları mıydı? Hem serdar, hem hüküm-dar, hem sanatkâr, hem de bir mutasavvıf olan, şarkın bu büyük evlâdı, vâsıl olduğu maddî ve rûhî âhenk ve muvazeneye hangi yollardan geçerek ulaştı? Zamânında imparatorluğun içten ve dıştan arzettiği o muhteşem orkestrasyonu, birlik ve berâberliği temin eden ne gibi sebeplerdi? Bâhusus kütle ondan, o kütleden ne istiyordu? Dünya görüşünün g?yesi, mevzûu ve metotları nelerdi? Böylece dünya Fâtih?den ne bulmuş, ne kazanmıştı? Bugünün şartları içinde dünün kıymetlerinin yeri ve değeri var mıdır? Bütün bu karışık, dolaşık ve çetin suallerin, gücümüz miktârı, üzerlerinde durabilmek için fikir ve aksiyon adamı Fâtih'i bir bütün olarak mütâlaa etmek, şahsiyetiyle icrââtını yan yana tâkip etmek lâzım geldiği kanaatindeyiz."