998 Numaralı Muhâsebe - i Vilâyet - i Diyâr - i Bekr ve 'Arab ve Zü'l - Kâdiriyye Defteri ( 937/1530 ) 2. cilt

Kurulusundan itibaren Osmanlı Devleti'nde merkez bürokrasinin temelini, Divan-ı Hümayun oluşturmuştur. Divan'da, devlete ait siyasî, askerî, idarî ve malî isler görüşülüp karara bağlanırdı. Beylik döneminden itibaren, gelişerek devam eden divan geleneği Fatih Sultan Mehmed'in kanunnamesiyle klasik seklini almıştır.

XVI. yüzyılın baslarında Divan-ı Hümayun'un merkezî bürokrasi içerisinde çok önemli bir yeri vardı. Vezir-i azam, sayıları üç ile yedi arasında değişen Kubbealtı vezirleri, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, nisancı, Rumeli ve Anadolu defterdarlarının aslî üyelerini teşkil ettiği bu dönemde, (Ayrıca şayet İstanbul'da bulunuyorsa toplantılara Rumeli beylerbeyi de katılırdı.) vezirlik rütbesine yükselen yeniçeri ağası ve kaptan-ı derya da bu kapsama dahil olurdu.

Bu şekilde oluşan Divan-ı Hümayun'da alınan kararları yazmak, göndermek, saklamak gibi hizmetleri görmek için bir bürokratik teşkilat bulunmaktaydı. Divan-ı Hümayun Kalemleri denilen bu birimler; Divan, Tahvil, Ruus, Amedi, Tesrifat, Vakanüvis ve Defterhane-i Amire Kalemleri'nden oluşmaktaydı.

Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü bir yayın projesi hazırlayarak 1993 yılından itibaren Divan-ı Hümayun'un en önemli kalemlerinden, siyasî ve malî islerin temelini oluşturan Divan Kalemi'ne ait Mühimme Defterleri ile Defterhane-i Amire Kalemi'ne ait Tahrir Defterleri'nin yayınını başlatmıştır..

Bab-ı Asafi yani Pasa Kapısı diye adlandırılan birimde bulunup defterdarların ve kaptan paşaların yetki ve salahiyetlerine giren hükümlerin dışında muhtelif idarî ve sosyal meselelerle ilgili hükümlerin, yabancı devletlere gönderilecek namelerin, fetih sonrası yazılması adet olan fetihnamelerin, askerî ve mülkî konuların, yabancı devletler ile yapılan anlaşmaların yazılması ve gönderilmesi, gayr-i Müslim cemaatlerin yönetimleri ile ilgili kayıtların tutulması ve saklanması islerini Divan Kalemi yürütürdü. Divan'da alınan kararlar, defterlere burada kaydedilmekte ve deftere kaydedilmeyen hüküm ve beratlar muteber addedilmemekteydi. Divan Kalemi'nde tutulan kayıtlar Mühimme, Ahkam, Şikayet, Düvel-i Ecnebiyye ve Şehbenderlik gibi defter serilerini meydana getirmiştir..

Divan Kalemi'nde yer alan Mühimme Defterleri'nin yayınına 1993 yılında başlanmış ve bu güne kadar 3,5,6,12, numaralı defterlerin yayını yapılmıştır.1998 yılı içinde de 7 numaralı defterin yayın çalışması tamamlanmıştır. Bab-ı Asafi içerisinde yer alan Defterhane-i Amire Kalemi bürokraside başdefterdar ve nisancıdan sonra gelen Defter Eminliği devletin üçüncü ana dairesidir. Uzun bir dönem tek bir kalem olarak varlığını sürdüren bu daire Tanzimat'la birlikte Defter-i Hakani Nezareti adını aldı. Osmanlı Devleti'nin arazi kayıtlarını ihtiva eden, hass, zeamet, tımar, mülk ve vakıf gibi tahrir kayıtlarını ve avarızın hukukî statüsüyle ve ekonomik kaynaklarını tayin ve tescil eden ana defterlerin saklandığı ve bu defterlerle ilgili günlük muamelatın yapıldığı kurum Defterhane'dir. Defterhane, tahrir sisteminin düzenli olarak çalışması, kayıtların tutulması ve saklanmasından sorumlu idi..

Osmanlı tahrir sistemi, devletin yapılanmasında omurgayı teşkil eden sosyoekonomik düzeni ayakta tutmak için gerekli bir sayım sistemidir. Fethettiği bölgelerde ilk önce idarî bir yapılanmaya giderek buraların mevki ve cesametine göre ya yeni bir eyalet ihdas eden veya mevcut bir eyalete bağlı bir sancak olarak statüsünü tespit eden Osmanlı, imparatorluk sınırlarına henüz dahil olan bu tip yerlerin etnik, dinî, ekonomik, vb. özelliklerini göz önüne alarak yürürlükteki sistemde bazı mevzi uyarlamalarla söz konusu idarî birime mahsus yeni bir kanunname hazırlamıştır. Bu özelleştirilmiş kanunname doğrultusunda da, vergi mükelleflerini, bölgesel ürünleri, vergi oranlarını ve ekonomik kaynakları tespit etmiş, varsa vakıfları kayda geçmiştir..

Osmanlı idarî yapısının oluşum, idame ve tekamülünde yapılan tahrirlerin çok büyük katkıları olmuştur. Devlet görevlilerine maaşlarına karşılık olmak üzere, dirlik beratları ile bir takım gelirler tahsis edilmiştir. Dirlik sahipleri tahsis edilen vergileri kendi hesaplarına toplar