Osmanlı İmparatorluğu'nda Yaya - Müsellem - Taycı Teşkilatı. (XV. ve X6. Yüzyılda Sultanönü Sancağı)

'XV. ve XVI. yüzyıllarda Sultanönü Sancağında Yaya ve Müsellem Teşkilâtı' konulu doktora çalışmamın gayesi Osmanlı İmparatorluğu'nda önemli görevler üstlenmiş olan geri hizmet teşkilâtını genelden özele inerek incelemektir.
Yaya ve müsellem teşkilâtı hakkında çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Bunlarda teşkilât, genel olarak incelenmiştir. Burada, önceki araştırmalardan farklı olarak sancak esas alınarak inceleme yapılmıştır. Sancak seçimi ise Sultanönü sancağının, teşkilâtın kurulduğu ilk sancak olması gözönüne alınarak yapılmıştır. Ayrıca bir müsellem cemaati olan Taycılar'ın Sultanönü sancağından başka hiç bir yerde bulunmaması da bu seçimde rol oynamıştır. Taycılar hakkında Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde çok sayıda tahrir defteri bulunmasına rağmen bu belgelerle ismail Hakkı Uzunçarşılı, Ömer Lütfİ Barkan ve Faruk Sümer'den başka hiç bir araştırmacı ilgilenmemiştir.
Sancakla ilgili araştırma tamamen Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nden bulunan Tahrir defterlerine dayanılarak yapılmıştır. Defterlerin incelenmesi sırasında çeşitli zorluklarla karşılaşılmıştır. Özellikle siyakat ve divanî rakamların okunması sırasında duyulan kişisel sıkıntıdan aile bireyleri dahi etkilenmiştir. Zaman zaman 1466'dan beri yaşamayan sayısız yaya ve müsellemin ismini yazmak ve söylemek tarifsiz bir hüzün vermiştir. Bu hüzünde yüzlerce yıldır hatırlanmamış olan kişilerin isminin anılmış olmasının buruk mutluluğu da yaşanmıştır.

Sultanönü Sancağındaki yaya ve müsellemlerle ilgili çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde teşkilâtla ilgili genel bilgiler, ikinci bölümde yayalar, üçüncü bölümde müsellemler ve son bolümde Taycı cemaati incelenmiştir. Taycıların Sultanönü sancağından başka yerde bulunmamaları ve istabl-ı âmire'ye bağlı müsellemlerden olmaları nedeni ile bunlar ayrı bir bölüm halinde ele alınmıştır.

Yaya ve müsellemler incelenirken doğal olarak sancaktaki kır hayatı da ele alınmıştır. Tarım ve hayvancılıkla uğrasan bu toplum içinde kadılık makamına yükselecek kadar eğitim görmüş olanların da varlığı tespit edilmiştir. Defterlerde çeşitli bilgiler bulunduğu halde sancağın ziraî üretimi hakkında çok az bilgi verilmiştir. Resm-i galle, arpa ve buğday üzerinden ödendiği için nahiye kayıtlarının sonunda bunların kıymeti açıklanmıştır. Diğer tarım ürünlerinden ise söz edilmemiştir.

Yaya ve müsellemlerin XV. ve XVI. yüzyılda oturdukları köyler İncelendiği zaman bunların çoğunun günümüzde de aynı isimleri taşıyan iskân birimleri olduğu görülmüştür. Oğlum Hasan'ın çizdiği haritada bu köyler bağlı oldukları teşkilât belirtilmek suretiyle gösterilmiştir. Bu harita çalışmanın sonuna eklenmiştir.